Πανελλήνιο Ηρώο

Tο αίτημα για τη δημιουργία ενός Πανελλήνιου Ηρώου ή Πανθέου απασχολούσε την ελληνική κοινωνία επί έναν αιώνα, από το 1829 έως και το 1930, με κορυφώσεις γύρω στα έτη 1830-1838, 1870 και 1930. Απόδειξη ότι ο απόηχος του δεν έσβησε είναι ότι  η δικτατορία του 1967 σκόπευε να πραγματοποιήσει το περιβόητο «Τάμα του Έθνους» στο χώρο του Αττικού Άλσους.  Η ιστορία του Πανελληνίου Ηρώου ή του Πανθέου καθώς και όλων των Ηρώων του Εικοσιένα ξεκίνησε το 1829 με το Η' ψήφισμα της Δ' Εθνοσυνέλευσης στο Άργος, όταν αποφασίστηκε «το έθνος [...] να ανάπεμψη την εύγνωμοσύνην του προς τον θεόν, όστις έδειξε τοσαύτα θαύματα διά την σωτηρίαν του», αλλά και να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του προς τους Συμμάχους Βασιλείς, τους Ναυάρχους τους, τη Γαλλική στρατιά και τον αρχηγό της και προς όλους τους Φιλέλληνες.

Η πρώτη πρόταση προέρχεται από τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου (1811-1885), ο οποίος το 1838 εξέθεσε 4 σχέδια για «Ηρώον έθνικον εις μνήμην των υπέρ πατρίδος πεσόντων Ελλήνων και φιλελλήνων». Ο Καυταντζόγλου πρότεινε ένα μαρμάρινο κυκλικό οικοδόμημα με θολωτή στέγη και δύο κιονοστοιχίες, δωρική εξωτερικά και ιωνική εσωτερικά, χτισμένο πάνω σε ένα τετράγωνο κρηπίδωμα. Εσωτερικά χωριζόταν σε δύο ορόφους: α) Το ισόγειο που «περιέχει την ιστορίαν των ενδόξως τελευτησάντων κατά τον ιερόν αγώνα». β) «Το ανώγειον περιλαμβάνει εκτός καί εντός την καθολικήν Ιστορίαν του ελληνικού έθνους από της δουλώσεως μέχρις της ελευθερίας αυτού». Η ιστορική αφήγηση ολοκληρώνεται με την εξωτερική διακόσμηση. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα τυπικά κλασικιστικό κτίριο με εικονογραφικές παραστάσεις που αρχίζουν από το 1453 και περιορίζονται στα νεότερα χρόνια, το οποίο αντανακλά το πνεύμα της εποχής ότι οι νεότεροι Έλληνες είναι απευθείας απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων και ότι η ανάσταση της Ελλάδος συνδέεται με την ανάσταση της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Για το Πάνθεο του Καυταντζόγλου λέγεται ότι ο Όθωνας «απεφάνθη ότι η Ελλάς είναι πτωχή δι' εκτέλεσιν τοιούτου Μαυσωλείου». Εξάλλου οι έρανοι που προκήρυξε απέδωσαν ελάχιστα. Πολλοί προτίμησαν να συνεισφέρουν υπέρ σχολείων, υπέρ του Πανεπιστημίου και υπέρ άλλων κοινωφελών ιδρυμάτων. Όσα χρήματα είχαν συλλεγεί διατέθηκαν για την ανέγερση της Μητρόπολης.

Το θέμα του Ηρώου ανακινήθηκε πάλι το 1870 με αφορμή τα πενήντα χρόνια από την κήρυξη της επανάστασης με πρωτοβουλία του βασιλιά Γεωργίου Α΄. Ως χώρος ανέγερσης είχε επιλεγεί η πλατεία Ομονοίας. Το Ηρώο θα χτιζόταν με βάση το σχέδιο του γερμανού αρχιτέκτονα Ernest Ziller (1837-1923). Επρόκειτο για μια ψηλή στήλη πάνω στην οποία βρισκόταν να άγαλμα που αναπαριστούσε την Ελλάδα, ενώ στη βάση θα υπήρχαν τέσσερις καθιστές μορφές που αναπαριστούσαν: την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τα νησιά του Ιονίου. Αμέσως μετά, οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες άσκησαν οξύτατη κριτική στον Γεώργιο και στον πρωθυπουργό Θρασύβουλο Ζαΐμη για τη συγκεκριμένη επιλογή, με επιχειρήματα ότι  η στήλη δεν ήταν έργο αντάξιο των αγώνων του Ελληνικού λαού και ότι δεν είχε ολοκληρωθεί η ανεξαρτητοποίηση των υποδουλωμένων περιοχών, άρα θα μεταδιδόταν ένα μήνυμα παραίτησης από τη Μεγάλη Ιδέα. Κριτική ασκήθηκε και για την ξενική καταγωγή του αρχιτέκτονα.

Το θέμα επανήλθε στην επικαιρότητα με πρωτοβουλία του βασιλιά το 1901 και το 1908 με την ιδέα του Δημητρίου Βικέλα, να ανεγερθεί το Ηρώο στον λόφο του Λυκαβηττού. Ο Ziller παρουσίασε ξανά διάφορα σχέδια και μελέτες το 1905, το 1908 και το 1910. Το σχέδιο του 1908 που αφορά στο Πανελλήνιο Ηρώο, είναι συνέχεια ενός προγενέστερου σχεδίου για το ναό — μνημείο «Αγιος Γεώργιος Λυκαβηττού».Το σχέδιο αυτό, αν και προσπαθούσε να εκφράσει τη νεοελληνική ιδεολογία τηςαδιάσπαστης ελληνικής ενότητας, τελικά δεν βρήκε ανταπόκριση.

Στις αρχές του 20^ου αιώνα συζητήθηκε ο εορτασμός το 1921 της Εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης με πρωτεργάτη τον Σπυρίδωνα Λάμπρου.  Το 1910 επανήλθε στην πρόταση του να διαμορφωθεί «το άλσος των Ηρώων» στο Ζάππειο.

Η τελευταία φάση στην ιστορία του Ηρώου εντοπίζεται το 1921 στα πλαίσια του εορτασμού της Εκατονταετηρίδας της Επανάστασης. Το 1918 διορίστηκε Κεντρική Επιτροπή με πρόεδρο τον Πρόεδρο της Βουλής, Θεμιστοκλή Σοφούλη, και Γενικό Γραμματέα το λογοτέχνη και δημοσιογράφο, Ιωάννη Δαμβέργη. Η ειδική Επιτροπή Μεγάλου Μνημείου, με πρόεδρο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αποφάσισε να ιδρυθεί το Ηρώο στον λόφο του Αρδηττού. Λόγω της Μικρασιατικής εκστρατείας ο  εορτασμός αναβλήθηκε για το 1930, όταν θα συμπληρώνονταν εκατό χρόνια από την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Επιπλέον, στις βόρεια πλευρά του Πεδίου του Άρεως προς την Κυψέλη σχηματίστηκε προσφυγικός συνοικισμός με παράγκες, όπου κατοικούσαν εξαθλιωμένες οικογένειες, οι οποίες έζησαν εκεί μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.  

Η Επιτροπή Ηρώου το 1928  προετοίμασε πανελλήνια κινητοποίηση. Σημαντική τροποποίηση ήταν ότι το Ηρώο δεν θα χτιζόταν στο λόφο του Αρδηττού, αλλά στο Πεδίο του Άρεως. Η συμμετοχή όλων των Ελλήνων θα εκφραζόταν και με τη συμβολική αποστολή ενός «κυβόλιθου» που θα εντοιχιζόταν στο Μνημείο και θα έφερε το όνομα κάθε Δήμου και Κοινότητας από την Ελλάδα, την Κύπρο και τις παροικίες. Στις 16 Αυγούστου 1929 η Επιτροπή προκήρυξε διαγωνισμό για το Ηρώο, το οποίο προβλεπόταν να εγερθεί στο κέντρο του Πεδίου του Άρεως με δαπάνη 10.οοο.000 δραχμών. Το Ηρώο θα έπαιρνε σχήμα ναού του Σωτήρος στο εσωτερικό, με την Αγία Τράπεζα ανατολικά. Οι υπόλοιπες πλευρές του θα εικονογραφούνταν με σκηνές της Επανάστασης, ενώ εξωτερικά το Ηρώο θα κοσμούσαν ανδριάντες, προτομές, γλυπτικά συμπλέγματα και σύμβολα. Επομένως η ιδέα της τοποθέτησης προτομών στο Πεδίο του Άρεως σπερματικά βρίσκεται εδώ. 

Ο σύλλογος Αρχιτεκτόνων έκρινε ότι η προκήρυξη δεν διασφάλιζε την επιτυχία του διαγωνισμού, πρότεινε τροποποιήσεις και αύξηση του προϋπολογισμού. Οι προτάσεις που υποβλήθηκαν απορρίφθηκαν από την Ελλανόδικο Επιτροπή, η οποία πρότεινε στην Κεντρική Επιτροπή να επαναπροκηρύξει το διαγωνισμό με προϋπολογισμό 50.000.000. Το θέμα δεν προχώρησε περισσότερο. Ωστόσο, η Κεντρική Επιτροπή, συνεπής προς τις αρχικές εξαγγελίες στις 30 Μαρτίου 1930 προχώρησε στην πανηγυρική θεμελίωση του Ηρώου και στον σχηματισμό ενός πρόχειρου περιζώματος από τους αποσταλέντες κυβόλιθους. Αυτή η συμβολική ενέργεια έκλεισε ουσιαστικά το θέμα.Ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Α. Ζαϊμης τόνισε το μεγαλοϊδεατικό στόχο του Ηρώου. Αυτό το στόχο επρόκειτο να αναπτύξει στο Πεδίο του Άρεως λίγο αργότερα το μεταξικό καθεστώς με τη Λεωφόρο των Ηρώων. 

ΠΗΓES

Μαρκάτου, Θ., Οι προτάσεις για Πανελλήνιο Ηρώο του Εικοσιένα (1830 - 1930), Αθήνα, Μνήμων, σ. 37-66
Παυλόπουλος, Δ., Το Πεδίον του Άρεως (Επτά Ημέρες, Η Καθημερινή, 23/2/2003. "Η Κυψέλη")

Επιστροφή στα μνημεία/κτίσματα    -----------   Επιστροφή στην ιστορία του Πεδίου Άρεως